Tutaj jestes: Strona główna / Historia Powiatu Prudnickiego

Historia Powiatu Prudnickiego

Tekst i grafika: Andrzej Dereń (Tygodnik Prudnicki).

ZIEMIA PRUDNICKA jest regionem położonym w przeważającej części w dorzeczu Osobłogi. Trzy miasta tej krainy: Prudnik, Głogówek i Biała leżą nad Osobłogą i jej dopływami. Ziemia prudnicka jest częścią historycznego kraju - Górnego Śląska. Od zachodu graniczy z ziemią nyską, gdzie starły się tradycje Dolnego i Górnego Śląska. Na południe rozpościera się czeski Śląsk, zwany również Śląskiem Opawskim, w ramach którego przez długi okres funkcjonowała enklawa biskupów morawskich ze stolicą w Osobłodze (Osoblaha). Z tego właśnie obszaru wywodzi się stolica przyszłego powiatu - Prudnik. Również na południu nieco na wschód znajduje się ziemia głubczycka, żywo pamiętająca czasy czeskiego panowania. Północne i wschodnie obszary graniczące z ziemią prudnicką to już Górny Śląsk - ziemia niemodlińska, opolska i kozielska.

Właśnie takie a nie inne położenie ziemi prudnickiej powodowało, że przez wieki ścierało się tu wiele narodów, które walczyły ze sobą i spierały się zbrojnie, gospodarczo, kulturalnie… Były jednak i czasy, kiedy żyli ze sobą wspólnie, akceptując własne różnice. Mimo odmiennych korzeni i różnych języków znakomici mieszkańcy ziemi prudnickiej, jak mogli dbali o swoją małą ojczyznę. Ich dzieła pochodzące nawet sprzed kilkuset lat, do dziś oglądamy na własne oczy: potężny głogówecki zamek Oppersdorffów - Niemców, a przecież sympatyków Polaków, wiekową prudnicką Wieżę Woka - czeskiego rycerza, który budując zamek dał początek stolicy powiatu, ogromny bialski cmentarz Żydów, którzy swój ogród nazwali „Miastem Sprawiedliwych”, wyjątkową Grotę Lurdzką w Prudniku - Lesie ufundowaną przez Filipa Robotę - polskiego patriotę.

Historia współczesnego bialsko - głogówecko - prudnickiego powiatu zaczęła się w 1742 roku, jak zresztą większości współczesnych nam powiatów na Śląsku. My jednak sięgniemy o wiele dalej w przeszłość, do odległego XIII i XIV wieku. Wtedy właśnie powstały w tej części Śląska miasta w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Formalnym momentem ich zaistnienia było nadanie praw miejskich. Miastami ziemi prudnickiej stały się: Biała, Głogówek, Prudnik oraz Strzeleczki i Ścinawa Mała. W 1542 roku prawa miejskie otrzymała również Trzebina, która jedna niezbyt długo cieszyła się tym przywilejem, przegrywając w konkurencji z sąsiednim Prudnikiem. Równocześnie z nadaniem średniowiecznych praw miejskich powstały tzw. weichbildy, a więc powiaty sądowe. Sąd miejski stał się instytucją apelacyjną dla sądów wiejskich. Weichbildy zastąpiły tym samym kasztelana, stojącego na czele kasztelani, wcześniej okręgów grodowych. Warto dodać, że kasztelanie na interesującym nas obszarze znajdowały się w Białej oraz Głogówku. Naukowcy podejrzewają, że funkcję tę mógł pełnić dobrze umocniony gród w lesie koło Rudziczki. Nie wiadomo, jaka była sytuacja w morawskiej części ziemi prudnickiej, gdzie znajdował się Prudnik. Najpewniej kasztelania funkcjonowała w Osobłodze (Osoblaha).

Na ziemi prudnickiej powstały trzy okręgi sądowe ze stolicami w Prudniku, Białej i Głogówku. Źródła historyczne dowodzą, że ich granice zmieniały się, m.in. na pograniczu Białej i Prudnika. Z XVIII wiecznych map możemy dokładnie określić ich przebieg. Na mapie Wielanda z 1736 roku widnieją one pod łacińską nazwą circulus, a więc „okręg”.

Prudnik sięgał wówczas na zachodzie po Pokrzywną (razem z tą wsią), na wschodzie - Krzyżkowice, Lubrzę i Miłowice, na północy - Piorunkowice i na południu - Trzebinę. Nieco mniejszy był powiat bialski z Prężyną, Prężynką, Śmiczem, Grabiną, Kolnowicami, Otokami, Wasiłowicami i Ligotą Bialską. Najrozleglejszy był natomiast okręg głogówecki sięgający na północy daleko w głąb Borów Niemodlińskich. W skład powiatu wchodziły m.in. Przechód (dziś gmina Korfantów), Olszynka (gm. Lubrza), Biernatów (gm. Głubczyce), Walce, Steblów (gm. Krapkowice), Strzeleczki. Kres powiatom sądowym przyniosły wojny śląskie między Prusami a Austrią. Ostatecznie trzy okręgi znalazły się w 1742 roku w Prusach. Niemal jednocześnie z tym wydarzeniem nowe władze zaczęły realizować reformę administracyjną.

Z trzech dotychczasowych okręgów: bialskiego o powierzchni 81 km², głogóweckiego - 568 km² i prudnickiego - 178 km² oraz Ścinawy Małej złożonej z gminy miejskiej oraz wiejskiej - 11 km² powstał jeden powiat prudnicki - 838 km². Siedzibą landrata, zarządzającego obszarem wiejskim powiatu stał się Głogówek. Spod jego władzy wyłączone były miasta. Urząd ten sprawowali członkowie miejscowej szlachty, posiadającej majątki ziemskie (m.in. Wittenburg ze Słokowa, Thiele - Winckler z Mosznej, Choltitz z Łąki Prudnickiej, czy Seherr - Thoss z Dobrej). Pierwszymi landratami byli: Henryk Gotfryd von Naefe (do 1750), Franciszek von Görtz (do 1755) i Józef Wenzel von Schneckenhaus (do 1768). Ośrodki miejskie na obszarze Śląska przydzielono do siedmiu inspekcji podatkowych w Głogowie, Legnicy, Wołowie, Namysłowie, Wrocławiu, Brzegu, Prudniku i Tarnowskich Górach. Prudnicka inspekcja podatkowa obejmowała Niemodlin, Opole, Krapkowice, Strzelce Opolskie, Leśnicę, Koźle, Prudnik, Głogówek, Białą, Racibórz, Rybnik, Żory, Głubczyce, Baborów, Hulczyn i Kietrz. Przyjęte przez Prusaków rozwiązania świadczyły o ówczesnym dużym znaczeniu miast ziemi prudnickiej: Prudnika i Głogówka. Znamienny jest fakt, że siedzibą inspekcji nie zostało Opole, Nysa, czy Racibórz. Niestety połowa XVIII wieku położyła kres samorządom miejskim. Odczuł to zwłaszcza Prudnik, który przez niemal półtora wieku cieszył się znaczną autonomią, jako królewskie i cesarskie miasto, wolne od władzy lokalnych feudałów. Po 1742 roku zmniejszyła się liczba miast. Do miana osad targowych zdegradowano Strzeleczki oraz Ścinawę Małą.

Wojna prusko - francuska (1806-07) pokazała wewnętrzną słabość pruskiego państwa. Berlin zmuszony został do przeprowadzenia poważnych reform, w tym przywracających samorząd miejski (1808). Zwiększyły się kompetencje landrata, który stał się zwierzchnikiem również w stosunku do miast. Rozporządzenie z 30 kwietnia 1815 roku o podziale rejencji na powiaty dało początek procedurze korekty granic istniejących jednostek administracji. Jednym z jej głównych celów była likwidacja enklaw, a więc obszarów znajdujących się wewnątrz terytoriów innego powiatu. Wtedy to powiat prudnicki utracił na rzecz Głubczyc Biernatów, Szonów, Tomice, Klisino, Kazimierz oraz Ściborzyce Małe. Do powiatu strzeleckiego włączono prudnicką enklawę obejmującą Obrowiec i Rozwadzę koło dzisiejszych Zdzieszowic. Powiat prudnicki zyskał natomiast Dobieszowice koło Walec, będące dotychczas enklawą powiatu opolskiego. Aż do lat 50-tych XX wieku granica powiatu prudnickiego nie zmieniała się. Konsekwencją XIX-wiecznej reformy było przeniesienie siedziby landrata z Głogówka do Prudnika.

Istnienie powiatu prudnickiego zagrożone zostało niedługo po zakończeniu I wojny światowej. Decyzją zwycięskich państw na terenie Górnego Śląska wydzielono obszar plebiscytowy, gdzie miejscowa ludność miała zdecydować o przynależności tych obszarów do Polski lub Niemiec. Południkowa granica plebiscytowa oddzielała okolice Głogówka od Prudnika i Białej. Ostatecznie jednak cały powiat prudnicki pozostał w obrębie Niemiec choć duża część mieszkańców opowiedziała się za Polską.

Ostatnim niemieckim landratem prudnickim był Conrad Listemann, który pełnił swą funkcję od 1938 roku do 17 marca 1945. Od 1945 roku powiat prudnicki znajduje się w Polsce. Urząd starosty prudnickiego obejmowali kolejno: Józef Sopa, Władysław Czechowicz i Zygmunt Nowak. Wraz z powstaniem rad narodowych (1950) tytuł starosty zmieniono na przewodniczącego Powiatowej Rady Narodowej.

27 listopada 1945 roku ukazało się rozporządzenie wojewody śląsko - dąbrowskiego o podziale powiatów na gminy. W powiecie prudnickim utworzono 11 gmin zbiorowych z siedzibami w: Biedrzychowicach, Gostomi, Kórnicy, Lubrzy, Łączniku, Moszczance, Racławicach Śląskich, Rudziczce, Strzeleczkach i Walcach.

W 1954 roku dokonano podziału powiatów na gromady. Powiat prudnicki objął 28 gromad (Biedrzychowice, Błażejowice, Brożec, Dobra, Dytmarów, Gostomia, Kierpień, Kolnowice, Komorniki, Kórnica, Ligota Bialska, Lubrza, Łącznik, Moszczanka, Olszynka, Pogórze, Prężynka, Racławice Śląskie, Racławiczki, Rozkochów, Rudziczka, Strzeleczki, Szybowice, Trzebina, Twardawa, Walce, Wierzch i Zielina). Poza prudnickim powiatem znajdowały się gromady: Kazimierz, Klisino oraz Przechód. Gromady były nieudanymi jednostkami administracyjnymi o ograniczonych możliwościach gospodarczych, decyzyjnych i osobowych (Malisz, 1983). Następne lata przyniosły likwidację najsłabszych Gromadzkich Rad Narodowych.

Przed 1954 rokiem z powiatu prudnickiego wyłączono Przechód, Borek i Rzymkowice wcielając je do powiatu niemodlińskiego. Podobnie stało się ze Ścinawą Małą, która przypadła powiatowi nyskiemu. Największe straty terytorialne powiatu prudnickiego nastąpiły w 1956 roku, kiedy utworzono całkowicie nowy powiat krapkowicki z ziem powiatów strzeleckiego i prudnickiego. Prudnicka administracja utraciła gromady: Brożec, Dobra, Komorniki, Kórnica, Racławiczki, Rozkochów, Strzeleczki, Walce i Zielina, łącznie niemal 1/3 swojego pierwotnego terytorium. Powiat prudnicki liczył wówczas 543 km2 i był mniejszy o 256 km2 od stanu w 1950 roku. To był najmniejszy obszar zajmowany przez powiat w jego historii. W 1957 roku do powiatu krapkowickiego przyłączono również Pisarzowice, które znalazły się w ten sposób w gromadzie Komorniki.

Niewielkie zmiany granic powiatu nastąpiły wraz z korektą granicy państwowej między Polską a Czechosłowacją, polegające głównie na wyrównywaniu linii granicznej. Powiat zyskał m.in. budynek dawnego austriackiego Urzędu Celnego nad Krzyżkowicami, które zajęły Wojska Ochrony Pogranicza. Wyrównanie granicy na niekorzyść Polski nastąpiło w dolinie rzeki Prudnik, gdzie zlikwidowano pas ziemi wcinający się w terytorium Czech. Polska zyskała fragment lasu w Lesie Trzebińskim. W tym samym czasie do Polski przyłączono całą wieś Skowronków (czes. Skřivankov) koło Zlatych hor, która w 1969 roku znalazła się w powiecie prudnickim (przyłączenie Jarnołtówka).

W 1959 roku zniesiono w powiecie 5 gromad: Pogórze, Kierpień, Wierzch i Twardawa, a siedzibę Gromadzkiej Rady Narodowej przeniesiono z Błażejowic do Mochowa. Dwa lata później zlikwidowano gromady w Trzebinie, Dytmarowie oraz Prężynce. Proces likwidacji niewielkich gromad przebiegał na terenie całego ówczesnego województwa opolskiego.

Konsekwencją rosnących wpływów Prudnika w dorzeczu Złotego Potoku było przyłączenie w 1969 roku do powiatu prudnickiego Jarnołtówka, który opuścił powiat nyski i gromadę Głuchołazy. Cztery lata później dokonano korekty granic między powiatem prudnickim i krapkowickim. Do obszaru prudnickiego powróciło sołectwo Nowe Kotkowice z przysiółkiem Chudoba, natomiast powiat krapkowicki zyskał przysiółek Buława koło Pisarzowic.

Istotnym faktem było powołanie do istnienia uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z 1972 roku gmin. Na obszarze powiatu prudnickiego ich stolice znalazły się w Prudniku, Lubrzy, Łączniku, Białej oraz Głogówku. Dwa lata później gminę Łącznik przyłączono do gminy Biała.

Ustawa z 28 maja 1975 roku o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa zniosła powiaty oraz dotychczasowe województwa. Mimo tej decyzji życie gospodarcze, kulturalne i społeczne gmin tworzących dawne powiaty pozostało spójne. W świadomości mieszkańców Białej, Prudnika i Głogówka pozostało pojęcie „ziemia prudnicka”. Samo państwo było zmuszone utrzymywać instytucje, które miały zasięg nie tylko dawnego powiatu prudnickiego, ale bardzo często obszar gminy Głuchołazy i gminy Korfantów.

Powstanie gmin i likwidacja powiatów przyniosła istotne zmiany granic. Planiści uznali, że gmina Prudnik nie będzie posiadała nie tylko Jarnołtówka ale i Pokrzywnej, która należała do jednej z najbardziej związanych z miastem miejscowości. Gmina Głogówek oprócz wschodnich ziem dawnego powiatu prudnickiego uzyskała również Kazimierz, Tomice i Szonów, które to wsie, jak pamiętamy wchodziły niegdyś w skład okręgu głogóweckiego oraz powiatu prudnickiego. W gminie Głogówek znalazło się również niewielkie sołectwo Ciesznów, które było częścią powiatu kozielskiego.

Stan taki trwał do początku lat 90-tych, kiedy nastąpiły przemiany ustrojowe w Polsce. Potrzebą chwili okazało się powstanie rejonów administracyjnych, które miały usprawnić urzędowanie. Gminy Prudnik i Lubrza znalazły się w rejonie nyskim, Biała i Strzeleczki w opolskim, a Głogówek i Walce w kędzierzyńsko - kozielskim. Zaczęły funkcjonować samorządowe gminy. Coraz większą potrzebą było reaktywowanie silnych i samorządowych powiatów oraz regionów - województw. Rozpoczęła się ogólnokrajowa dyskusja na temat kompetencji nowych urzędów, zasięgów terytorialnych poszczególnych powiatów i województw oraz ich liczba. W projektach z pierwszej połowy lat 90-tych zastanawiano się nad sensem reaktywowania na terenie Opolszczyzny powiatów: niemodlińskiego, grodkowskiego oraz krapkowickiego, które nie spełniały kryteriów powiatów w nowej formie. Dla przyszłego powiatu prudnickiego fakt ten miał o tyle ważne znaczenie, że powiat krapkowicki powstałby z gmin, które mogłyby wejść w skład prudnickich struktur (Walce, Strzeleczki). W powiecie prudnickim na pewno miały znaleźć się gminy: Prudnik, Lubrza, Głogówek i Biała. Rozważano również przyłączenie gmin: Korfantów, Głuchołazy oraz Strzeleczki i Walce (te dwie ostatnie w opisanym wyżej przypadku). W końcowym etapie kształtowania granic powiatów naciski polityczne, nie poparte argumentami merytorycznymi, głównie ze strony mniejszości niemieckiej groziły sytuacji, w której powiat prudnicki mógłby nie powstać.

Na szczęście zapobieżono temu i z dniem 1 stycznia 1999 roku na mapie administracyjnej Polski pojawił się powiat prudnicki składający się z czterech gmin: Prudnik, Biała, Lubrza i Głogówek.

Pierwszym starostą samorządowego powiatu został Edward Cybulka.